Mâm ngũ quả ngày tết: Ý Nghĩa và Cách bày [Bắc Trung Nam]

Nhắc đến hương vị Tết truyền thống thì người ta sẽ nhớ ngay cạnh các món ăn đặc trưng, những tập tục truyền thống và mâm ngũ quả ngày Tết là một trong số đó. Nhiều nét văn hoá đã thay đổi theo thời gian nhưng tập tục bày mâm ngũ quả ngày Tết vẫn lưu truyền rộng rãi bởi những ý nghĩa nhân văn nó mang đến. Vậy ý nghĩa của mâm quả tết có gì khác nhau giữa các vùng miền không? Hãy cùng Nut Corner tìm hiểu những sự khác biệt khi người miền Bắc, Trung, Nam trang trí mâm ngũ quả tết nhé!

Ý nghĩa mâm ngũ quả ngày Tết

Đối với người dân Việt Nam, Tết Nguyên Đán không chỉ là thời điểm chuyển giao giữa năm cũ và năm mới mà nó còn mang nhiều ý nghĩa tâm linh, ý nghĩa văn hóa,… Trong dịp tết, Mâm ngũ quả là thứ không thể thiếu. Mâm ngũ quả đặt lên bàn thờ trang trọng để thờ cúng tổ tiên. Đồng thời cũng thể hiện ước mong năm mới an lành hạnh phúc, thịnh vượng hơn năm cũ.

Mỗi loại quả được chọn để tạo thành mâm ngũ quả ngày Tết có ý nghĩa riêng góp phần thể hiện ước mong của gia chủ thông qua cách gọi tên, màu sắc cũng như cách sắp xếp. Vì vậy ai cũng nên hiểu rõ ý nghĩa mâm ngũ quả ngày Tết để gửi gắm trọn vẹn ước nguyện của mình trong dịp năm mới.

Có rất nhiều cách thuyết minh về mâm ngũ quả ngày tết. Đúng như tên gọi, mâm ngũ quả ngày Tết thường gồm 5 loại quả khác nhau. Có thể một số phiên bản nhiều hơn hoặc ít hơn nhưng về cơ bản thì đa số cách gia đình vẫn chọn 5 loại trái cây vì con số này có ý nghĩa đặc biệt. Mỗi loại quả được chọn để bày lên mâm tượng trưng cho một ước nguyện của gia chủ. 

Ngũ

Ngũ (五, năm) được xem là biểu tượng chung của sự sống nên số 5 được rất nhiều người yêu thích. Ngũ quả ý chỉ các loại trái cây trong đất trời cùng tập trung lại, dâng lên thờ cúng ông bà tổ tiên. “Ngũ” còn thể hiện ước nguyện của người Việt về cuộc sống sung túc, viên mãn như ngũ phúc lâm môn gồm: 

• Phúc – may mắn
• Quý – giàu có, sang trọng
• Thọ – sống lâu
• Khang – khỏe mạnh
• Ninh – bình yên

Đối với cư dân vùng nông nghiệp thì ngũ cốc được coi trọng hơn ngũ quả vì đây mới là lương thực chính ảnh hưởng trực tiếp đến đời sống của người dân. Trong Chiêm thư người ta chỉ cần nhìn ngũ quả có thể dự đoán được mùa vụ lương thực trong năm là được hay mất. Qua nhiều thời đại, tập tục thờ cúng “ngũ quả” đã ra đời.

Theo quan niệm của cha ông ta, chọn 5 thứ quả là ngũ hành ứng với mệnh của con người, tượng trưng cho sự cầu thị mùa màng bội thu của người nông dân. Thông thường người ta sẽ tránh chọn số quả chẵn vì số lẻ tượng trưng cho sự phát triển, sinh sôi.

Quả

Một mâm ngũ quả ngày Tết được lựa chọn rất kỹ lưỡng, không chỉ đẹp mà còn phải chú trọng ý nghĩa. Mỗi loại quả sẽ được gán một ý nghĩa riêng tùy vào hình dáng, cấu tạo cho đến hương vị, màu sắc hay cách đọc tên. Cấu tạo riêng của từng loại quả sẽ biểu trưng cho một điều gì đó ví dụ như quả có chứa hạt thì hạt tượng trưng cho sao, phần quả bao lấy chính là Vũ trụ. Ý nghĩa là mang đến sự sinh sôi, trường tồn và tái sinh bất tận của sự sống. 

Màu sắc

5 loại quả trên mâm ngũ quả ngày Tết sẽ có 5 màu sắc khác nhau, không trùng lặp. Mỗi màu tượng trưng cho một quy luật của đất trời theo thuyết ngũ hành. Tùy từng gia đình và các loại trái cây đặc trưng của mỗi miền mà màu sắc có thể biến đổi đôi chút nhưng cơ bản vẫn là: 

• Kim – màu trắng
• Mộc – màu xanh
• Thủy – màu đen
• Hỏa – màu đỏ
• Thổ – màu vàng 

Hình dáng, cấu tạo, hương vị

Thường là người ta chọn quả có hình dáng hoặc cấu tạo mà họ cho là tính chất gợi tả điều tốt lành. Ví dụ: Lựu có rất nhiều hạt được chọn với ước mong cho con cháu đầy đàn, bưởi và dưa hấu thì căng tròn, ruột mát lạnh thì hứa hẹn năm mới ngọt ngào, may mắn… Hương vị ngọt thanh của trái cây thường được ưu tiên nhất và quả nên thơm, không đắng và không cay.

Cách đọc tên

Cách đọc tên các loại quả sẽ thay đổi theo từng miền và thường được đọc theo kiểu gần âm. Ví dụ: “dừa” và “dưa” gần âm với “vừa”, “đủ” trong đu đủ là đủ đầy. Hay cách đọc quả xoài lại gần âm với “xài” theo tiếng Nam có nghĩa là “dùng”. “Cầu” trong mãng cầu là “cầu nguyện” mong cầu điều gì đó. Còn quả sung được chọn với ý nghĩa “sung túc”…

Sự khác biệt giữa các loại quả giữa 3 miền 

Các tỉnh thành của Việt Nam từ Bắc vào Nam mỗi nơi đều có những nét văn hóa riêng được thay đổi trên cơ sở văn hóa chung sao cho phù hợp nhất với điều kiện của từng nơi. Mâm ngũ quả ngày Tết của 3 miền cũng thế, không có quy tắc bắt buộc thống nhất trên cả nước.

Từng miền đều có cách lựa chọn và bày biện mâm ngũ quả riêng. Các loại trái cây có thể bày trên mâm quả ngày tết rất đa dạng với đủ màu sắc như: xanh lá tượng trưng cho cân bằng, bình yên; đỏ và cam thể hiện sự may mắn; vàng là ước nguyện phát tài lộc… 

Mâm ngũ quả ngày Tết truyền thống của người Việt thường bao gồm những loại trái cây như: 

• Chuối xanh – Biểu trưng cho gia đình sum vầy, con cháu quây quần, đầm ấm, anh chị em bao bọc và chở che lẫn nhau
• Phật thủ xanh – Bàn tay của phật che chở cho toàn bộ gia đình
• Bưởi vàng – Ước mong cuộc sống an khang, thịnh vượng
• Thanh long đỏ – Rồng và mây hội tụ, phát tài phát lộc 
• Đu đủ vàng – Mong cầu năm mới thịnh vượng, đủ đầy
• Cam, quýt – Thể hiện hy vọng thành đạt, thăng tiến
• Lê – Vị ngọt thanh ý chỉ nguyện vọng mọi việc trơn tru, suôn sẻ
• Dưa hấu: Căng tròn, mát lành, hứa hẹn sự ngọt ngào, may mắn
• Lựu – Nguyện vọng có con đàn cháu đống
• Đào – Thể hiện sự thăng tiến
• Táo – Biểu tượng cho phú quý, giàu sang
• Quả trứng gà (Lêkima) – Ngụ ý là lộc trời cho
• Sung – Gắn liền với biểu tượng sung mãn về sức khỏe và tiền bạc
• Đu đủ – Nghĩa là thịnh vượng và đủ đầy…

Như đã nói ở trên, tùy theo từng vùng miền, sự khác biệt về khí hậu, sản vật đặc trưng và quan niệm riêng. Người ta chọn sẽ các loại quả thích hợp với quan niệm của mình để bày lên mâm ngũ quả ngày Tết. Khi giao thương giữa các vùng ngày càng thuận lợi thì người dân cũng có nhiều sự lựa chọn hơn cho mâm ngũ quả ngày Tết. Hãy cùng đi khám phá nét đặc trưng trong văn hóa của 3 miền Bắc, Trung, Nam khi bày mâm ngũ quả nhé!

Mâm ngũ quả tết ở miền Bắc 

Đối với người dân miền Bắc, đa số mọi người lựa chọn bày biện mâm ngũ quả dựa trên thuyết Ngũ hành của văn hóa phương Đông. Chú trọng nhất là vạn vật phải dung hòa với nhau và dung hòa cùng trời đất.

Cũng vì thế mà mâm ngũ quả thường phải phối theo 5 màu cơ bản là: trắng, xanh, đen, đỏ và vàng. Cũng bởi nguyên nhân ấy, mâm ngũ quả ngày tết miền Bắc thường gồm 5 loại quả: chuối, bưởi, đào, hồng và quýt. 

Cách trình bày mâm ngũ quả tết ở Miền Bắc

Kiểu cách bày mâm ngũ quả tết ở Miền Bắc nói chung và cả nước nói riêng đều không có công thức cố định. Cách trình bày truyền thống thường được người Miền Bắc áp dụng là: 

• Chuối đặt dưới cùng để đỡ lấy toàn bộ các loại quả khác. Chuối được chọn bày lên bàn thờ ngày Tết phải là chuối xanh. Ở miền Bắc người ta thường chọn chuối tiêu già. Mỗi nải chuối có trên 20 quả là tốt nhất. Các quả phải cong đều nhau để bao bọc được các hoa quả khác đặt trong lòng nó. Lưu không nên chọn chuối sắp chín, hoặc đã sắp ngả vàng vì thời gian thờ qua các ngày Tết chuối chín sẽ không còn đẹp. Chưa kể khi thờ, sức nóng từ hương khói nhang đèn sẽ làm chuối chín nhanh hơn, nếu rụng quả thì là điềm không may. 
• Chính giữa đặt quả bưởi hoặc phật thủ vàng rồi xếp các loại quả khác xung quanh. 
• Hạn chế các chỗ trống, nếu trống thì cài xen kẽ quýt vàng, táo xanh, hoặc vài quả ớt chín đỏ.

Do hoa quả ngày tết đang càng đa dạng về cả chủng loại, hình dáng, màu sắc, kích thước,… nên mâm ngũ quả cũng được đầu tư phong phú hơn. Người miền Bắc cũng không câu nệ, quá  cứng nhắc phải chọn “ngũ quả” mà có thể dùng bát, cửu, thập quả. Dù bày biện nhiều loại quả hơn nhưng tên gọi “mâm ngũ quả” vẫn không thay đổi.

Những trái cây nên tránh

Miền Bắc không có quá nhiều quy định về các loại trái cây dùng trong mâm ngũ quả ngày Tết. Tuy nhiên vẫn có một số loại quả không được yêu thích và mọi người thường tránh bày chúng lên bàn thờ.

Người dân miền Bắc có xu hướng không chọn các loại quả nặng mùi, quả có gai nhọn như mít, sầu riêng, chôm chôm để bày biện vào dịp tết. Người ta quan niệm rằng, gai của những loại quả này sẽ khiến thần linh phật lòng. Điều này có thể khiến cả năm tới đầy chông gai, khó khăn trong cả công việc, cuộc sống lẫn gia đạo.

Mâm ngũ quả tết ở miền Trung

Miền Trung vốn là mảnh đất nghèo “chó ăn đá gà ăn sỏi”, đất đai cằn cỗi mà khí hậu lại khắc nghiệt. Miền Trung không được thiên nhiên ban tặng nhiều loại sản vật hay trái cây phong phú như ở hai miền khác. Ngày nay giao thương giữa các vùng rất phải triển, trái cây 3 miền được trao đổi qua lại.

Ở Miền Trung cũng có thể tìm mua các loại quả đặc trưng của Nam và Bắc bộ. Tuy nhiên từ thời ông bà, dù là dịp Tết Nguyên đán thì ở đây cũng rất ít hoa quả. Đây là lý do người dân không quá câu nệ hình thức, có quả gì cúng quả nấy.

Chủ yếu là tấm lòng, chỉ cần một mâm quả thành tâm dâng lên tổ tiên, bày tỏ tấm lòng thành kính là đủ. Vì lý do đó, từ bao đời nay đức tính cần cù tiết kiệm luôn được tỏ rõ ngay trên mâm ngũ quả ngày Tết của người Trung. 

Mỗi nhà lại có  cách bày biện mâm ngũ quả ngày Tết khác nhau vì chẳng có yêu cầu tiêu chuẩn gì cả. Vẫn có một số loại quả được yêu thích hơn cả như thanh long đỏ, nải chuối xanh, cam, quýt, dưa hấu, mãng cầu, thơm (dứa)…

Hướng dẫn trang trí mâm ngũ quả tết 

Mâm ngũ quả ngày Tết của người dân miền Trung thường được xếp hình tháp đơn giản hoặc phức tạp hơn là hình long phụng có cặp dưa đặt ở hai bên. Không có quy định nào rõ ràng nên cách người miền Trung bày mâm ngũ quả cũng rất đơn giản, không cầu kỳ. Mâm ngũ quả của họ thường bày những quả có kích thước to, nặng ở dưới rồi xếp dần các quả nhỏ hơn lên trên. Miễn sao nhìn tổng thể thấy cân đối, vừa mắt là được.

Một số tỉnh Miền Trung cũng bị ảnh hưởng bởi cách bày mâm ngũ quả ngày Tết của người Bắc. Họ ưa thích đặt nải chuối xanh thật đẹp, quả đều tăm tắp xuống dưới cùng. Nải chuối được cho nâng đỡ các cái cây nhỏ khác ngụ ý bao bọc, chở che.

Những loại trái cây nên kiêng

Tương tự nhiên Miền Bắc, người Miền Trung cũng không có nhiều kiêng kị đối với mâm ngũ quả ngày Tết. Mọi người chỉ thường tránh dùng các loại quả dại, quả mọc sát đất hoặc mọc gần nơi ô uế. Miền Trung cũng bị ảnh hưởng ít nhiều từ văn hóa của Miền Nam trong vấn đề chọn lựa trái cây bày mâm ngũ quả. Người miền Trung cũng sẽ kiêng dùng loại trái cây có tên gọi không may mắn giống như ở miền Nam.

Khác với miền Nam yêu thích quả đu đủ, người miền Trung không loại quả này để bày lên mâm ngũ quả ngày Tết. Nguyên nhân là tên gọi của “đu đủ” khi phát âm theo giọng miền Trung nghe gần giống với từ “thù đủ”. Không ai muốn năm mới đến các mối quan hệ dễ xảy ra xích mích và bất hòa. Do đó ngũ quả ngày tết của người Trung thường không có đu đủ.

Mâm ngũ quả ngày Tết ở miền Nam 

Người dân miền Nam khá cầu kỳ trong khâu lựa chọn loại quả đặt lên mâm ngũ quả ngày Tết cúng gia tiên. Đối với dân Nam Bộ, mâm ngũ quả là biểu tượng cho thành quả của một năm lao động miệt mài. Những sản vật kết tinh từ mồ hôi, công sức của người dân lao động sẽ được lựa chọn tỉ mỉ, bày biện đẹp mắt dâng lên cúng ông bà ngày tết. Trái cây miền Nam rất đa dạng, sự lựa chọn cũng vì thế mà càng phong phú hơn.

Mâm ngũ quả ngày tết trên bàn thờ của người dân miền Nam đều hướng đến một ý nghĩa chung sâu sắc. Họ đề cao lòng hiếu thảo, lương thiện với ước mong mọi điều tốt lành cho năm mới sắp tới.

Nếu như ở miền Bắc người dân chỉ chọn số quả lẻ để bày mâm ngũ quả ngày Tết, thì người miền Nam lại khá thoải mái trong vấn đề này. Họ không quan trọng chuyện số quả phải lẻ hay chẵn mà chú ý nhiều đến ý nghĩa của loại quả khi chưng.

Mâm ngũ quả tết ở miền Nam có gì?

Người miền Nam bày biện mâm ngũ quả ngày Tết với hy vọng là “cầu sung vừa đủ xài” để năm mới đến được đủ đầy và sung túc. Trong mâm ngũ quả ngày Tết ở miền Nam, thường không vắng mặt 5 loại quả là: mãng cầu, sung, dừa, đu đủ và xoài. Ngoài ra, khá nhiều người miền Nam thích thêm quả thơm (dứa) vào bày mâm ngũ quả tết với mong muốn con đàn cháu đống. Cũng có người thích bày một cặp dưa hấu “xanh vỏ đỏ lòng” để cầu may mắn. 

Không nên bày loại quả gì trong mâm ngũ quả ngày tết ở miền Nam?

Cách bày mâm ngũ quả ngày Tết quả cũng phần nào thể hiện tính cách của người miền Nam. Họ đề cao tính bình dị, dân dã nhưng không kém phần hóm hỉnh. Tuy chẳng biết thế nào là vui đủ, phát tài đủ, không rõ khi nào mới “đủ”, nhưng người miền Nam ai cũng chỉ cần đủ mà thôi.

Miền Nam là vùng kiêng kỵ nhiều loại trái cây bày mâm ngũ quả nhất trong 3 miền. Người dân nơi đây tránh cúng một số loại quả có ý nghĩa không tốt hoặc cách phát âm tương tự như một từ xui xẻo. Trong khi mâm ngũ quả Tết ở Bắc Bộ ưa thờ quýt, lê thì người miền Nam lại rất kỵ những loại quả này. 

Mâm ngũ quả ngày Tết ở miền Bắc và miền Trung đều không thế thiếu nải chuối xanh. Tuy nhiên, Mâm ngũ quả ở miền Nam gần như không bao giờ có sự xuất hiện của chuối. Họ kiêng dùng chuối vì phát âm chuối gần giống “chúi nhủi” là làm ăn không phất lên, dễ đổ bể. Họ không thích bày lê và táo lên mâm ngũ quả vì cho rằng Lê sẽ mang đến điềm gở là lê lết, đổ bể, thất bại liên miên. Người Nam Bộ cũng tránh dùng quả cam và quýt vì sợ câu thành ngữ Quýt làm cam chịu sẽ ứng nghiệm.

Một số điểm cần tránh khi trang trí mâm ngũ quả tết 

Để có một cái tết yên vui hạnh phúc thì phải chuẩn bị trước rất nhiều thứ, sắp xếp rất nhiều việc. Để mâm ngũ quả ngày Tết được hoàn hảo nhất, vừa đẹp lại ý nghĩa thì bạn cũng cần chuẩn bị kỹ. Một sai lầm bạn có thể tự tránh được để trang trí mâm ngũ quả ngày tết tốt hơn đấy. Hãy xem mình đã từng mắc phải những điều dưới đây hay không để tránh ngay.

Nên hiểu đúng ý nghĩa của mâm ngũ quả tết từng vùng miền

Tập tục bày mâm ngũ quả ngày tết của người Việt Nam dựa trên văn hóa phương Đông. Ở cả 3 miền đất nước đều có điểm thống nhất là ưu tiên dùng 5 loại quả ứng với thuyết ngũ hành. Đây là 5 yếu tố tạo nên sự sống của vũ trụ.

Bạn cần tìm hiểu đôi chút về thuyết ngũ hành để việc bài trí mâm ngũ quả dễ dàng hơn cũng như tránh mắc phải những lỗi không đáng có. Nhiều người còn nhầm lẫn khi không bày đủ 5 màu trong ngũ hành, chọn các loại trái cây không mang ý nghĩa gì…

Sau đây là một số ví dụ để bạn dễ hình dung khi chọn quả theo ngũ hành để đặt trên mâm ngũ quả:

• Kim (màu trắng): Quả dưa lê trắng, lê trắng…
• Mộc (màu xanh lá): Dưa hấu xanh, chuối xanh, xoài xanh, đu đủ xanh, quả sung, trái dừa…
• Thủy (màu đen): Nho đen, vú sữa (loại vỏ màu đen tím) hay những trái cây có màu sẫm tối  đều được
• Hỏa (màu đỏ): Táo đỏ, quả hồng, thanh long,…
• Thổ (màu vàng): Phật thủ, cam vàng, quýt vàng, dưa lê vàng, xoài chín,…

Khi lớn lên ở mỗi vùng, bạn sẽ thấy cách gia đình mình và những gia đình khác bày biện mâm ngũ quả ngày Tết. Đôi lúc kiến thức chung từ bài viết này không hoàn toàn đúng với nơi bạn sống vì thông tin chúng tôi cung cấp chỉ mang tính tham khảo.

Bạn cứ yên tâm chọn mâm ngũ quả ngày Tết như cách ông bà bố mẹ vẫn làm, bày theo cách chúng tôi gợi ý hoặc kết hợp theo ý thích đều được. Đừng quên là dù quy định không nghiêm ngặt nhưng có những loại quả cần tránh thì cũng nên tránh nhé! 

Nên rửa trái cây sạch để bày

Một số người có thói quen rửa trái cây cẩn thận trước khi chưng lên mâm để quả thật bóng đẹp. Tuy nhiên việc rửa trái cây sẽ làm chúng nhanh bị héo thậm chí là nhanh thối rữa nếu còn chỗ đọng nước. Bạn chỉ cần dùng khăn hoặc khăn giấy ẩm lau quanh vỏ trái cây cho sạch bụi bẩn là được.

Đặc biệt nếu chưng bưởi, bạn nên hòa chút nước vôi rồi thấm vào khăn. Sau đó dùng nó lau đều lên vỏ bưởi. Cách này sẽ giúp tránh tình trạng vỏ bưởi bị ố vàng, lên nấm mốc hoặc nhanh héo do đọng nước.

Có nên lựa quả chín?

Nhiều người có thói quen sắm Tết sớm từ ngày 27-28 Tết hoặc sớm hơn. Mà mâm ngũ quả ngày Tết thì chỉ dâng cũng vào đêm 30 Tết. Họ mua trái cây sớm để chọn thật kỹ kẻo sợ gần đến tết hoa quả vừa đắt lại không đẹp. Tuy nhiên cách nghĩ này lại không hoàn toàn đúng, nhất là với các loại quả nhanh chính. Khi bày chúng lên mâm ngũ quả, nếu quả chín quá thì sẽ nhũn mềm mất thẩm mỹ. Không những thế, mọi điều xảy ra trong ngày đầu năm được quan niệm rằng sẽ ứng lên cả năm.

Bạn không muốn ngày đầu năm mới trái cây trên bàn thờ đã thối rữa đúng không nào? Ngược lại, nếu bày trí mâm ngũ quả ngày tết bằng trái cây chín ép thì cũng không nên. Bạn cần nhớ rằng mâm ngũ quả thường được để thêm vài ngày sau 30 Tết. Đừng vội mua và bày mâm ngũ quả quá sớm đấy nhé! Trái cây phải lựa già nhưng chưa chín quá, chuối phải chọn chuối xanh; xoài, đu đủ, hồng… thì nên mua mới ngả vàng hoặc ương ương về mang về bày qua mấy hôm không bị thối.

Bày quả có gai, nặng mùi

Các loại quả có mùi quá nặng hoặc có gai nhọn bao quanh thì không nên dùng trong mâm ngũ quả ngày tết. Quả mùi nồng như sầu riêng hay mít chín không nên bày lên mâm ngũ quả. Theo quan niệm của người xưa, họ rất kỵ những thứ có gai sắc nhọn nguy hiểm đặt lên bàn thờ gia tiên. Hơn thế nữa, bàn thờ là khu vực linh thiêng, hương khói thanh tịnh nên các loại trái cây chỉ chọn loại có hương thơm dịu, thoang thoảng là được.

Vậy là Nut Corner vừa chia sẻ đến bạn những thông tin hữu ích xoay quanh mâm ngũ quả ngày tết của người Việt. Hy vọng bài viết này đã giúp bạn hiểu hơn về ý nghĩa của mâm ngũ quả cũng như phân biệt được những nét khác nhau cơ bản trong cách bày trí của người dân 3 miền.